
Цистит ёки халк ичида «чахмазак» номи билан машхур булган касаллик хакида озгина маълумот бериб утмокчиман. Цистит (грекча «kystis» — ковук ва «+itis» — яллигланиш) бу ковук деворини яллигланиш касаллиги булиб, купрок ковукнинг ички шиллик кавати зарарланади.
Цистит аёлларда энг куп таркалган урологик касаллик хисобланади. Россияда хар йили 26-36 миллион холат кайд этилади(Лоран О.Б., 1999). Цистит инсон ёшига, жинсига ва хаёт тарзига караб турли микдорда учраши аникланган.1-15 ёшли кизларда 4%ни ва шу ёшдаги болаларда 0,5% ни яъни хар 100 та киздан 4 тасида ва хар 200 боладан 1 тасида бу касаллик учрайди.20-40 ёшдаги аёлларда 25-35%ни ташкил килса, шу ёшдаги эркакларда эса 1 % атрофини ташкил килади.65 ёшлар атрофида эса иккала жинс ваклларида 40-35% ни ташкил этади.Бу маколада асосан аёллардаги циститга купрок эътибор бераман. |
Кискача ковук анатомияси ва физиологияси хакида.Ковук буш, мушакдан тузилган орган булиб, сийдик туплаш ва сийдик чикариш вазифасини бажаради. Унда учта тешик бор: 2 та сийдик найини тешиги ва 1 та сийдик чикарув каналини тешиги. У кичик тосда жойлашган. Унинг хажми 250-500 мл атрофида булади. Девори 3 каватдан иборат:ички – шиллик,урта – мушак ваташки – адвентиция.Аёллар сийдик чикарув канали киска ва кенг булади. Узунлиги 3,5-4 см. Ташки канал диаметри 3-9 мм атрофида булади. Аёлларда сийдик найининг орка томонида кин ва тугри ичак жойлашган. |
Касаллик сабабиКасаллик сабаблари жуда куп:Инфекция (ичак таёкча, стафилококк, клебсиелла, протеус ва б.)ВирусПаразитХимиявий — токсикТермикРадиационДори окибатида ва б.Энг куп касалликни микроблар чакиради ва бу микроблар ичида асосий уринни грамм манфий микроблар ( асосан ичак таёкчаси) эгаллайди. Ичак таёкчаси касалликнинг 70-95% ида кузгатувчи эканлиги аникланган. |
Касаллликнинг ривожланиш механизми.Касаллик ривожланишида жуда куп омиллар керак булади. Шулардан бири касаллик чакирувчи (патоген) микроблар. Лекин микроб булгани билан доим хам касаллик ривожланавермайди. Бунда ковук химоя тизимларини катта роли бор. Ковукнинг узини-узи химоя тизимлари:Сийдик чикарув канали ичида ёки атрофида Скин безлари мавжуд. Бу безлар ишлаб чикарган суюклик таркибида махаллий химоя омили – иммуноглобулин А булади. Бу модда микробларни ураб олиб, ковук ичига киришини тухтатади ва шиллик каватга ёпишишини камайтиради. Бу без жинсий балогатга етиш даврида тулик ривожланади ва хомиладорликда фаолияти кучаяди.Ковук шиллик кавати хужайралари (уротелий) узидан яна бир химоя омили мукополисахарид (гликозоаминогликан) ишлаб чикаради. Бу модда хам микробларни ковук деворига ёпишишини тухтатади ва сийдик билан чикиб кетишини таъминлайди. Бу ковукнинг асосий химоя катлами булиб, гликокаликс деб аталади. Бу модда ишлаб чикарилишини аёллик гормонлари эстероген ва прогестерон бошкаради. Дори моддалардан гепарин бу моддани ишлаб чикаришини кучайтиради.Ковук шиллик каватини фагоцитар активлиги яъни махаллий иммун тизим хужайраларини патоген микробларини улдириши.Гидродинамик химоя – сийдик юкори тезлик билан микробларни «ювиб» тушиб кетиши.Тунда сийдикни концентирланиши(куйиклашиши) – буни окибатида сийдик осморярлиги ошиб, микроб ичидаги суюк кисмини суради ва микроб халок буладиКовук шиллик каватини кучиши – танадаги бошка копловчи тукималар каби ковук ички девор хужайралари (уротелий) хам вакти – вакти билан кучиб тушади ва узида ёпишган микробларни олиб тушиб кетадиСийдик таркибидаги баъзи антибактериал моддалар – бевосита микробни улдиради.Юкоридаги химоя омиллари бузилишига олиб келувчи холатларда купрок касаллик ривожланади. Касаллик ривожланишига имконият яратадиган вазиятлар:Умумий ва махаллий иммунитетни пасайишига олиб келувчи холатлар (аёллар гормонлари билан даволаниш, кандли диабет, гипотериоз каби эндокрин касалликлар, узок вакт антибиотик ичиш, камконлик, узок вакт цитостатиклар(усмага карши дорилар) билан даволаниш, совук котиш ва б.)Ковукдаги органик узгаришлар ва фаолиятини бузилиши. Буни хисобига ковукдаги сийдик тулик бушамайди ва микроб билан зарарланган сийдик чикиб кетмайди. Окибатида микроб ковук ичидан йуколмай касаллик сурункали шаклга утади.Ковук ичига инструментар аралашувлар(цистоскопия, ковукни катетеризацияси)Фаол жинсий хаёт кечириш, жинсий хаёт гигиенасига амал килмасликМикробни ковукка кириш йуллари:Юкорига кутарилувчи йул – микроб оралиг ва орка пешоб сохаларидан сийдик чикарув канал оркали кутарилишиПастга тушувчи йул – буйракдан пастга тушишиЛимфоген – ёнбош органлар оркалиБевосита атроф тукималардан ковук девори оркали – бу холат операция вактида ковук девори зарарланиши окибатида окма яра сифатида намоён булади.Энг куп учрайдиган йули бу юкорига кутарилувчи йул хисобланади. |
Касаллик белгилариУткир цистит одатда бирор кузгатувчи омил таъсиридан сунг (совук котиш, инфекцион касалликдан сунг, жинсий алока, травма ва б.) бирданига бошланади. Беморда куйидаги шикоятлар булиши мумкин:Тез-тез сийишДоимий сийдик кисташ холатиСийишда кучанишКовук ва оралик сохада димий огрикСийиш вактида огрик ва ачишишСийдик охирида кон келишиКолдик сийдик колиш хиссиКечкурун тез-тез сийгани чикишСийгани бирданига кистов булиш ва баъзан улгурмай колишБаъзан болаларда уткир циститда уткир сийдик тутилиши кузатилиши мумкинБуни текширишда асосан сийдик тахлили килинилади. Сийдик тахлилида лейкоцитурия (лейкоцитлар сонини куп булиши)аникланади. Керак булса бошка текширув усуллари: сийдикни экиш, цистоскопия, рентген текшируви кабиларни факат мутахасис шифокор тавсия этади. Касалликка жуда куп кайталаниш характерли. Бунга куйидаги омиллар сабаб булади:Аёл организмини узига хослиги(сийдик чикарув каналини)Ирсий мойилликГрамм манфий микробларни тукимага ёпишиш хусусияти юкорилигиЖинсий аъзолар касалликлариСийдик канали ташки тешиги аномалиялариЖинсий хаёт тарзи (эрта бошлаш, норегуляр ва куп партнёрга эга булиш)Жинсий йуллар оркали юкадиган касаллик мавжудлиги(сузак, трихомониаз ва захм каби)Даволанишни охиригача олиб бормасликКайта айни уша инфекцияни юкиши(ичак таёкча)Жинсий хаёт ва бошка шахсий гигена коидаларига амал килмасликАнтибиотикларни назоратсиз, уз холича ва пала-партиш истеъмол килишТасдикланмаган ва ноодатий усуллар билан нотугри даволанишУзини-узи даволаш |
Даволаш усуллари1.Микробга карши дорилар2.Яллигланишга карши дорилар3.Сийдик харакатига органик ва функционал халакит бериб турган бузилишларни даволаш4.Жинсий ва гигиеник омилларни коррекция килиш5.Иммунотерапия6.Сийдик рН ини узгартирувчи терапия7.Диета ва ичиш режимига амал килиш, фитотерапия, физиотерапия ва б.Даволашни факат мутахасис шифокор диагноз куйиб, сунг амалга оширади. |
Касалликни олдини олиш Ич котишини олдини олишСийдик йуллари шиллик каватини таъсирловчи овкатлардан пархез килиш (тузланган, турли овкат кушимчалари, консервалар, уткир соуслар, уксус, алкоголли ичимликлар, аччик чой, газланган суюкликлар, калампир ва б.)Шахсий ва жинсий гигиена коидаларига эркак ва аёлларни бир хил амал килишлари. |
Кулланилган адабиётлар1.Г.Н. Скрябин, В.П. Александров, Д.Г. Кореньков, Т.Н.Назаров – Циститы (учебное пособие) Санкт Петербург 20062.Национальное руководство по урологии под ред. Н.А. Лопаткина3.Теплов С.А, Назарова Л.С, Елисеева И.П. Уретриты, циститы, кольпиты, вульвовагиниты. Крон-Пресс. М., 2000. с 253.4.Бошка куплаб интернет сайт маълумотлари ва расмлари. |
Муаллиф: Исломов Одилхон Рустамович